Czy dzieci zaprowadzą Władimira Putina przed Trybunał?

Trybunał Karny w Hadze uznał prezydenta Władimira Putina i rzeczniczkę praw dziecka Marię Lwową–Biełową za głównych podejrzanych w sprawie przymusowych transferów i deportacji ukraińskich dzieci do Rosji. Przemawiały za tym mocne argumenty. Przede wszystkim zorganizowany centralnie system, który służył adopcji nieletnich oraz ich reedukacji, a także otwarte zaangażowanie w ten proceder Putina i Lwowej-Biełowej. 

Podczas konferencji prasowych rzeczniczka chętnie wypowiadała się na temat postępów w kwestiach adopcyjnych. W październiku 2022 r. przyznała, że Rosjanie adoptowali już 350 dzieci, a ona sama przyjęła chłopca z Mariupola, którego mieli wyrzec się rodzice. Kilka miesięcy później prezydent Putin w czasie noworocznego przemówienia pogratulował jej zaangażowania i podziękował obywatelom Rosji za wysyłanie dzieci z nowo anektowanych terytoriów na wakacje do Rosji. Polecił identyfikowanie mieszkających tam nieletnich, pozostawionych bez opieki rodzicielskiej i niezwłoczne zapewnianie im wsparcia, zgodnie z prawem Federacji Rosyjskiej. Wypowiedzi prezydenta i relacje w telewizji pokazujące „uratowane” dzieci miały dopomóc władzy w uzasadnianiu kosztownej wojny, a przy okazji reperować demograficzną przepaść między systematycznie spadającą liczbą urodzeń a liczbą zgonów. Według rządu Ukrainy od początku wojny wywieziono z kraju około 20 tys. dzieci.

Jak przebiegała operacja?

Władimir Putin postarał się, aby maksymalnie uprościć wymogi prawne. Już 12 marca 2022 r. podpisał dekret, w którym określił, do których obwodów w Rosji mają trafiać dzieci z Ukrainy. 30 maja zadecydował o uproszczonej procedurze uzyskiwania rosyjskiego obywatelstwa. Dorośli, którzy adoptowali dziecko, mieli prawo do zmiany jego imienia i nazwiska.

Nie tylko dzieci osierocone leżały w zainteresowaniu władz rosyjskich. Przymusowe transfery dotykały także tych, objętych opieką społeczną i medyczną oraz przebywających na obozach wypoczynkowych. W niektórych przypadkach rodzice nawet podpisywali zgodę na wyjazd dziecka, po czym okazywało się, że pobyt się przedłużał, a kontakt pozostawał utrudniony. Organizacje badające przebieg przymusowych deportacji i transferów uznały, że nie były one uzasadnione względami medycznymi ani bezpieczeństwa. W wyjątkowych sytuacjach uprawomocniałyby one wspomniane transfery.

Początkowo dzieci trafiały do punktów zakwaterowania tranzytowego w miejscowościach przygranicznych obwodów, a także na okupowanym Krymie, skąd były potem rozwożone do obiektów docelowych. Na terenie całej Rosji, w tym na dalekiej Syberii, utworzono specjalne ośrodki, w których prowadzono prorosyjską reedukację nieletnich ukierunkowaną na zmianę ich światopoglądu, a nieraz i tożsamości. W niektórych przypadkach angażowano je w szkolenia wojskowe.

Z perspektywy prawa międzynarodowego

Przymusowe deportacje i nieuzasadnione transfery przez granice państwowe, pośpieszna adopcja, przetrzymywanie dzieci w odosobnieniu, przedłużająca się opieka bez wyraźnej zgody rodziców oraz indoktrynacja narodowo-polityczna stanowią naruszenie wielu międzynarodowych zobowiązań Federacji Rosyjskiej, m.in. konwencji praw dziecka i konwencji genewskich. W skrajnych okolicznościach mogą stanowić zbrodnię przeciwko ludzkości, a nawet zbrodnię ludobójstwa. Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła w 1999 r. rezolucję nr 1261, w której do poważnych naruszeń praw dzieci podczas konfliktów zbrojnych zaliczyła właśnie uprowadzanie dzieci przez podmioty państwowe lub niepaństwowe podczas międzynarodowych i niemiędzynarodowych konfliktów zbrojnych. Nie jest wykluczone, że Międzynarodowy Trybunał Karny obarczy odpowiedzialnością w tej sprawie także przedstawicieli Białorusi, w tym Aleksandra Łukaszenkę. Strona ukraińska dostarczyła do Hagi materiał mający potwierdzać ich współudział w przymusowych deportacjach i transferach dzieci. Zdaniem byłego ambasadora Ukrainy w Polsce Pawła Łatuszki ponad 2,1 tys. ukraińskich dzieci zostało za zgodą Łukaszenki wywiezionych na Białoruś, skąd trafiły do Rosji.

Putin nie był pierwszy

W historii nie brakowało podobnych zdarzeń. Najbardziej znany w Polsce przypadek dotyczy Dzieci Zamojszczyzny. W czasie II wojny światowej Niemcy deportowali z tych terenów około 30 tys. nieletnich, w tym u kilkunastu tysięcy dopatrzyli się cech aryjskich, a następnie przekazali ich niemieckim rodzinom i domom dziecka. Zmiana tożsamości czyniła odnalezienie dzieci niezwykle trudnym. W konsekwencji do Polski wróciło ich tylko około 800.

Przeświadczenie o wyższości rasowej i misji cywilizacyjnej białego człowieka towarzyszyło także nieszczęściu dzieci z grup autochtonicznych w Ameryce Północnej i Australii. Aborygeńskie dzieci i te z mieszanych związków masowo odbierano rodzinom, a następnie umieszczano w domach białych kolonizatorów oraz w specjalnych ośrodkach. Na ich określenie w Australii powstał nawet termin „skradzione pokolenie”. W kanadyjskich szkołach z internatem starano się „cywilizować” dzieci Indian, Inuitów i Metysów, m.in. zabraniając im używania ojczystego języka i konwertując na religię katolicką lub protestancką. W Izraelu w latach 1948-1954 odbierano dzieci imigrantom żydowskim z Jemenu. Czasami, tuż po urodzeniu lub po przebytej chorobie w szpitalu trafiały do instytucji opieki dziecięcej. Komisje śledcze powołane przez Izrael w celu wyjaśnienia procederu potwierdziły przypadki adopcji bez wiedzy lub zgody rodziców, a także zmiany tożsamości.

Najczęściej tego typu praktyki miały podłoże etniczne i rasowe oraz były organizowane na gruncie prawa państwowego przez wyznaczone instytucje. W założeniu chodziło o zapewnienie dzieciom „odpowiedniej” edukacji i „właściwych” wartości. W praktyce często jakość nauczania była niezbyt wysoka, warunki materialne pozostawały wiele do życzenia, a nierzadko dochodziło do nadużyć i przypadków złego traktowania. Głębsza refleksja, potrzeba wyjaśnienia i rozliczenia tych praktyk pojawiła się dopiero w ostatnich dekadach, w związku z przemianami społecznymi oraz klarownym prawem międzynarodowym, zakazującym odbierania dzieci rodzicom i przymusowych deportacji.

Jakie będą skutki decyzji Międzynarodowego Trybunału Karnego?

Maria Lwowa-Biełowa jako główny koordynator akcji od dawna była objęta sankcjami ze strony m.in. Stanów Zjednoczonych i Unii Europejskiej, a decyzja MTK w sprawie nakazu jej aresztowania była jedynie kwestią czasu. Kontrowersje wzbudziło jednak wydanie nakazu w stosunku do Władimira Putina, choć moralnie i prawnie uzasadnionego. Nie brakowało opinii, że dążenie do osądzenia rosyjskiego przywódcy może skomplikować ewentualne rozmowy pokojowe i przedłużyć wojnę. Międzynarodowy Trybunał Karny działa jednak niezależnie od polityków, w interesie sprawiedliwości i nie chce narażać się na krytykę za bezczynność.