Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce: Badaczki ofiarami odwrotnego efektu Matyldy

11 lutego obchodzony jest Międzynarodowy Dzień Kobiet i Dziewcząt w Nauce – święto ustanowione przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w 2015 roku. Ta data to okazja nie tylko do docenienia ważnej roli, jaką kobiety i dziewczęta odgrywają w świecie nauki i technologii, ale także do zwrócenia uwagi na wyzwania, z którymi nadal się mierzą.

Im wyżej, tym mniej kobiet – wyzwania kariery naukowej

Zgodnie z danymi przedstawionymi w raporcie "Nauka w Polsce 2023", w 2022 roku w polskich instytucjach naukowych zatrudnionych było 72 556 badaczy, kobiety stanowiły 46 proc. tej grupy. Najmniej kobiet pracowało w naukach inżynieryjno-technicznych – tam ich udział wyniósł zaledwie 29 proc. Choć na studiach liczba kobiet i mężczyzn jest stosunkowo wyrównana, to w miarę postępów w karierze naukowej obecność kobiet zaczyna się wyraźnie zmniejszać. Najbardziej zrównoważona struktura płci była widoczna w grupie osób ze stopniem magistra, w której kobiety stanowiły 49 proc. Wśród doktorów habilitowanych udział kobiet wyniósł 43 proc., a wśród profesorów zaledwie 29 proc. to kobiety. Taki rozkład odzwierciedla szereg barier, na które wciąż napotykają kobiety w dążeniu do najwyższych stanowisk naukowych. Problem ten zauważa dr hab. inż. Joanna Żukowska, prof. PG. - Widzę pozytywne zmiany - na studiach liczba kobiet i mężczyzn coraz bardziej się wyrównuje. Jednak ten trend zatrzymuje się na pewnym etapie – im wyżej na drabinie kariery, tym kobiet jest mniej  - mówi naukowczyni. - Sama jestem pierwszą dziekanką Wydziału Inżynierii Lądowej i Środowiska Politechniki Gdańskiej. Po mnie stanowisko to objęła kolejna kobieta, co pokazuje, że przełamanie pewnych barier i schematów myślenia jest możliwe. To kwestia przeciwstawienia się historycznym wzorcom.

Czytaj więcej

Nauka

Prof. Anna Konert o roli i pracy kobiet w nauce: Wiele talentów mogło zostać utraconych

Obecność kobiet w świecie nauki staje się coraz bardziej powszechna, a ich osiągnięcia zasługują na uznanie w dziedzinach wcześniej dostępnych głównie dla mężczyzn. Choć nadal wiele jest do zrobienia, warto przyjrzeć się dotychczasowym zmianom.

Mimo tych wyników, w porównaniu do naszych sąsiadów, Polska jest na prowadzeniu, jeśli chodzi o udział kobiet w nauce i inżynierii. Z danych Eurostatu wynika, że średni odsetek kobiet naukowców i inżynierów w państwach członkowskich Unii Europejskiej w 2022 roku był mocno zróżnicowany. W krajach takich jak Litwa i Bułgaria wynosił on odpowiednio 52 proc. i 51 proc., podczas gdy w takich państwach jak Węgry (31 proc.), Finlandia (32 proc.) czy Niemcy (34 proc.) był znacznie niższy. Polska wypada korzystnie na tle unijnej średniej, z odsetkiem kobiet w nauce i inżynierii wynoszącym od prawie 55 proc. do 61 proc. w zależności od regionu.

Rola pewności siebie i kulturowych wzorców w karierze naukowej kobiet

Jakie mogą być przyczyny niskiego udziału kobiet na wyższych szczeblach kariery naukowej? Wielu badaczy uważa, że kluczowe znaczenie ma nasza historia oraz zakorzenione w społeczeństwie wzorce kulturowe. Dopiero w XX wieku większość uniwersytetów zaczęła otwierać swoje drzwi dla kobiet, wcześniej możliwość studiowania mieli wyłącznie mężczyźni.

Dr hab. inż. Joanna Żukowska, prof. PG, zwraca uwagę na nadal obecne nieuświadomione bariery, które utrudniają kobietom awans w świecie nauki: - Niektóre problemy są nieuświadomione – dostrzec je można jedynie między wierszami. Jeśli przez pokolenia w danym środowisku nie było kobiet, trudno oczekiwać, że pojawią się nagle i bez przeszkód – mówi. Podkreśla również, że tradycyjny model społeczny przez wieki sprzyjał mężczyznom: - Niski udział kobiet w naukach ścisłych wynika w dużej mierze z kultury i przyzwyczajeń do systemu, który przez wieki faworyzował mężczyzn. Kiedyś, gdy rodzina mogła wykształcić tylko jedno dziecko, wybór padał na syna – bo to jemu przypisywano większe szanse na sukces. Dziś te decyzje wyglądają inaczej. Wiemy już, że dziewczynki mają dokładnie takie same możliwości jak chłopcy. I to przekonanie powinniśmy pielęgnować - stwierdza.

Choć sytuacja stopniowo się zmienia, a kobiety coraz częściej zdobywają wyższe stopnie naukowe, to wciąż napotykają na liczne trudności – od stereotypów po strukturalne bariery utrudniające im rozwój kariery na najwyższych szczeblach. Dr hab. n. farm. inż. Jolanta Jaśkowska z Politechniki Krakowskiej zwraca uwagę na inny, głęboko zakorzeniony problem, który może hamować awans kobiet na wyższe stanowiska. - Zmiana jest potrzebna przede wszystkim w sposobie myślenia kobiet. Często tym, czego im brakuje, nie są kompetencje – bo te mają na równi z mężczyznami – lecz pewność siebie. Z tego powodu rzadziej zgłaszają się na wysokie stanowiska – mówi badaczka. 

Czytaj więcej

Wywiad

16-letnia naukowczyni Kornelia Wieczorek: Odpowiadam na potrzeby i problemy, które widzę

Nigdy nie powinniśmy demotywować młodych ludzi, którzy chcą działać, bo to w nich tkwi ogromna siła – mówi licealistka Kornelia Wieczorek, laureatka konkursu „Młody Wynalazca”, organizowanego przez „Rzeczpospolitą” i Urząd Patentowy.

Dostosować się czy pozostać sobą? Wyzwania kobiet w świecie nauki

Zespół badaczy z Uniwersytetu Wrocławskiego opisał zjawisko nazwane odwrotnym efektem Matyldy. Efekt Matyldy odnosi się do umniejszania roli kobiet w nauce, wynikającego z przekonania, że to mężczyźni odgrywają w niej kluczową rolę. Ten sam stereotyp może jednak prowadzić do odwrotnej reakcji – jeśli kobiety odnoszą sukcesy w określonej dziedzinie, pojawia się przekonanie, że jest ona mniej wymagająca czy prestiżowa. Być może dlatego kobiety mają poczucie, że oczekuje się od nich dostosowania do dominujących, męskich wzorców, co może prowadzić do utraty autentyczności i dodatkowej presji.

Dr hab. inż. Joanna Żukowska, prof. PG, zwraca uwagę na konieczność budowania środowiska, w którym kobiety mogą być sobą i rozwijać swoją karierę bez konieczności walki ze stereotypami: - Chciałabym, aby kobiety, niezależnie od etapu kariery – od początków zawodowych po najwyższe stanowiska – mogły czuć się swobodnie i pewnie. By nie musiały udawać „facetów w spódnicy”, by nie czuły presji dostosowywania się do męskich wzorców, lecz mogły zachować swoją autentyczność i kobiecość, nawet w środowiskach od wieków zdominowanych przez mężczyzn – mówi. 

Zdolności, nie płeć: Jak zwiększyć obecność kobiet w nauce?

Jednym z kluczowych czynników prowadzących do większej równości w nauce jest edukacja. Jednak samo wspieranie kobiet nie wystarczy – równie istotne jest budowanie świadomości w całym społeczeństwie, aby eliminować stereotypy i tworzyć bardziej inkluzywne środowisko akademickie.